رئیس سازمان سرمایه‌گذاری ایران بار دیگر روسیه را «بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار خارجی» در ایران معرفی کرده و گفته است این کشور معادل ۲.۸ میلیارد دلار در ایران سرمایه‌گذاری کرده است.
علی فکری، رئیس این سازمان، البته دربارهٔ جزئیات این سرمایه‌گذاری توضیحی نداده، ضمن آن‌که در منابع عمومی روسی هم اشاره‌ای به این میزان سرمایه‌گذاری در ایران نشده است.
اما قبلاً اعلام شده بود «طرح‌های نفتی و پروژه‌هایی در صنعت، معدن و حمل‌ونقل» از زمینه‌های مورد توجه سرمایه‌گذاران روسی در ایران است.
این در حالی است که از گزارش‌ها برمی‌آید طرح‌های برقی‌سازی راه‌آهن اینچه‌برون و احداث نیروگاه حرارتی سیریک که قرار بود با وام دولتی روسیه اجرا شود، متوقف شده و ارائهٔ وام به ایران برای ساخت راه‌آهن رشت-آستارا نیز هنوز تصویب نشده است.
از سال‌ها پیش توافق‌های اقتصادی که بین روسیه و ایران منعقد شده، با تأخیرهای چندین ساله و گله‌مندی‌های مکرر طرف ایرانی همراه بوده است.
برخی صاحب‌نظران روس بر این باورند که به‌رغم همگرایی بی‌سابقهٔ مسکو و تهران در عرصهٔ سیاسی و نظامی، دورنمای طرح‌های اقتصادی آن‌ها همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و «احتمال این‌که توافق‌های حاصل‌شده روی کاغذ باقی بماند بسیار بیشتر است از احتمال اجرای آن».
مقامات ایرانی دربارهٔ سرمایه‌گذاری روسیه چه می‌گویند؟
رئیس سازمان سرمایه‌گذاری ایران ۲۷ شهریور ماه در یک برنامه تلویزیونی مدعی شد طی سال گذشته ۱۲ میلیارد دلار سرمایهٔ خارجی به ایران جذب شده و روسیه با ۲.۸ میلیارد دلار مقام اول را در بین سرمایه‌گذاران خارجی در کشور دارد.
این مسئول ایرانی که سمت خود را از دولت پیشین حفظ کرده، برای نخستین بار دو سال پیش روسیه را مهم‌ترین سرمایه‌گذار خارجی در ایران معرفی کرده و گفته بود روسیه در سال ۱۴۰۱، معادل ۲.۷ میلیارد دلار در «میدان‌های نفتی استان ایلام» سرمایه‌گذاری کرده است.
اندکی بعد هم احسان خاندوزی، وزیر وقت اقتصاد، «صنعت، معدن و حمل‌ونقل ایران» را از زمینه‌های مورد توجه سرمایه‌گذاران روس اعلام کرد.
اما در همان سال وب‌سایت تخصصی «اقتصاد ۲۴» که داخل کشور فعالیت می‌کند، ادعای «سرمایه‌گذاری گستردهٔ روسیه در ایران» را «عجیب» خواند و به استناد آمار وزارت صنعت، معدن و تجارت، ترکیه را اصلی‌ترین از نظر حجم سرمایه‌گذاری در ایران و افغانستان را به‌عنوان شریک اکثر پروژه‌های مشترک با ایران معرفی کرد.
در این گزارش همچنین اشاره شد که «روسیه در سال ۱۴۰۱ موفق شد خود را وارد گردونهٔ پنج سرمایه‌گذار اصلی در ایران کند».
چند روز پیش، ۲۶ شهریور، عبدالناصر همتی وزیر امور اقتصادی و دارایی نیز در دیدار با ایگور لوین، دستیار رئیس‌جمهور روسیه، در تهران خواستار «حمایت جدی» این کشور از پروژهٔ کریدور شمال-جنوب شد و افزود: «امیدواریم شاهد گسترش سرمایه‌گذاری‌های روسیه در ایران به‌خصوص در نفت و پروژه‌های زیرساخت لجستیکی و ترانزیت باشیم».
مقامات روس دربارهٔ سرمایه‌گذاری در ایران چه می‌گویند؟
در زمستان گذشته، عظمت اسماگیلوف که به‌عنوان مدیرعامل شرکت نفتی «ZN Vostok» معرفی شده، اعلام کرد این شرکت «بیش از ۵۰۰ میلیون دلار در ایران از جمله ۱۷۰ میلیون دلار برای توسعهٔ میدان چشمه‌خوش سرمایه‌گذاری کرده است».
این شرکت زیرمجموعهٔ «پروم‌سیریه‌ایمپورت» (Promsyryeimport) است؛ شرکتی که هفت سال پیش برای دور زدن تحریم‌های غرب و در چارچوب طرح تهاتر نفت در برابر کالا که هیچ‌گاه به طور جدی به اجرا درنیامده، زیر نظر وزارت انرژی روسیه تأسیس شد.
در منابع رسمی دیگر هیچ اشاره‌ای به سرمایه‌گذاری روسیه در ایران نشده است.
در سال ۱۴۰۱ اعلام شده بود روسیه ۱.۲ میلیارد یورو به صورت وام دولتی برای ساخت نیروگاه حرارتی سیریک (که در آن زمان هزینهٔ کل این پروژه ۱.۴ میلیارد یورو برآورد شده بود) به ایران ارائه می‌دهد.
مجلس شورای اسلامی در بودجهٔ سال ۱۴۰۰ به دولت ایران اجازه داد تا سقف پنج میلیارد دلار وام از دولت روسیه دریافت کند. غیر از احداث نیروگاه حرارتی سیریک، قرار بود مابقی این وام نیز برای برقی‌سازی راه‌آهن گرمسار-اینچه‌برون که روسیه طرف قرارداد آن بود، هزینه شود.
یک سال پیش آلکساندر نوواک، معاون نخست‌وزیر روسیه که بیش از ۱۰ سال است ریاست کمیسیون مشترک میان‌دولتی همکاری با ایران را بر عهده دارد، اعلام کرد ارائهٔ وام دولتی به مبلغ ۱.۳ میلیارد یورو برای اجرای طرح ساخت راه‌آهن رشت-آستارا در نظر گرفته شده و افزود بقیهٔ هزینه‌های این طرح که هزینهٔ آن ۱.۶ میلیارد یورو برآورد شده، برعهدهٔ ایران است.
از زمان راه‌اندازی رسمی این طرح در سال گذشته مقامات روسیه و ایران جلسات بی‌شماری برای هماهنگی جزئیات آن داشته‌اند.
۲۶ شهریور امسال ایگور لویتین که به‌عنوان سرپرست اجرای کریدور شمال-جنوب (که راه‌آهن رشت-آستارا بخشی از آن است) منصوب شده، برای دهمین بار به تهران سفر کرد و از «اختصاص بودجه برای اجرای این پروژه» خبر داد و افزود: «بانک روسی VTB مطابق دستور در حال اجرای آن است.»
در ابتدا توافق شده بود وام روسیه با سود شش درصد به ایران ارائه شود، اما اواخر سال گذشته ایران اعلام کرد سود این وام به سه درصد تقلیل یافته است.
روی کاغذ یا در عمل؟
از گزارش‌های منابع ایرانی برمی‌آید وامی که قرار بود بابت طرح احداث نیروگاه حرارتی سیریک و برقی‌سازی راه‌آهن گرمسار-اینچه‌برون از سوی روسیه تأمین شود، به‌طور کامل در اختیار ایران قرار نگرفته است.
نیروگاه حرارتی سیریک قرار بود در سال ۱۳۹۹ راه‌اندازی شود، اما حتی وارد مرحلهٔ عملیاتی نشده است.
در خرداد گذشته استاندار هرمزگان خواستار «تعین تکلیف این پروژه» شد، چراکه به گفتهٔ او «به‌خاطر انجام نشدن تعهدات روس‌ها این نقطه‌ضعف هشت‌سالهٔ استان ما است».
طرح برقی‌سازی گرمسار-اینچه‌برون هم وضعیت مشابهی دارد. اندکی پیش از مرگ ابراهیم رئیسی، محسن منصوری معاون اجرایی او گفته بود «پس از خروج روسیه، این پروژه نیمه‌تمام باقی مانده است».
در زمینهٔ نفت و گاز توافق‌هایی متعددی حاصل شده اما وضعیت آن مشخص نیست. از سال‌ها پیش میدان‌های چشمه‌خوش و چنگوله در استان ایلام مورد توجه ویژه شرکت‌های نفتی روسی بود، هرچند به دلیل تحریم‌های آمریکا این طرح‌ها به اجرا درنیامد.
پس از این‌که روسیه هدف تحریم‌های غرب قرار گرفت، مقامات روسیه و ایران بارها گفته‌اند بدون توجه به موضع غرب همکاری‌های خود را گسترش می‌دهند.
دو سال پیش همزمان با سفر ولادیمیر پوتین به تهران، شرکت ملی نفت ایران و گازپروم روسیه تفاهم‌نامه‌ای امضا کردند که ارزش آن ۴۰ میلیارد دلار اعلام شد، از جمله قراردادهایی به ارزش چهار میلیارد دلار برای توسعهٔ هفت میدان نفتی ایران منعقد شد.
اما گازپروم که در دو سال اخیر زیان‌های هنگفت مالی متحمل شده، در گزارش‌های مالی خود اشاره‌ای به فعالیت یا سرمایه‌گذاری در ایران نداشته است.
به گزارش روزنامهٔ کامرسانت، اجرای طرح کریدور شمال-جنوب بسیار کُند پیش می‌رود، ازجمله به دلیل این‌که فعالان تجاری در روسیه دیدگاه‌های متفاوتی در مورد توسعهٔ آن دارند.
شرکت راه‌آهن پافشاری می‌کند مشارکت روسیه باید محدود به احداث راه‌آهن رشت-آستارا باشد. «دیلو» مهم‌ترین مجموعهٔ شرکت‌های ترابری روسیه خواستار احداث خط ترکیبی متشکل از ریل‌های استاندارد روسیه در کنار ریل استاندارد بین‌المللی در سراسر ایران شده است. عده‌ای با توجه به شبکهٔ گستردهٔ جاده‌ای و سوخت ارزان در ایران، دورنمای راه‌آهن را مبهم می‌بینند و برخی دیگر نیز به توسعهٔ ارتباطات دریایی امید بسته‌اند.
براساس این گزارش، محاسبات صادرکنندگان هندی نشان می‌دهد در حال حاضر انتقال بار از مسیر جاده‌ای با عبور از ایران و سپس با استفاده از راه‌آهن آذربایجان به مقصد روسیه مقرون‌به‌صرفه‌ترین است.
نشریهٔ روسی «مدوزا» گزارش داده است که دربارهٔ وضعیت وام ویژهٔ طرح احداث راه‌آهن رشت-آستارا از وزارت دارایی روسیه استعلام کرده اما پاسخی نگرفته است.
این نشریه با اشاره به این‌که «نقشه راه کریدور شمال-جنوب» را در اختیار دارد، نوشته است هزینهٔ کل آن تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۲۰۰ میلیارد روبل برآورد شده اما «اختصاص ۱۵۰ میلیارد روبل پس از سال ۲۰۲۶ برنامه‌ریزی می‌شود».
آلکساندر شاروف، مدیرعامل شرکت «روس – ایران اکسپو»، نیز دورنمای تکمیل طرح کریدور شمال-جنوب را «در هاله‌ای از ابهام» توصیف می‌کند.
نیکیتا سماگین، کارشناس مسائل ایران که پیش‌تر خبرنگار تاس در تهران بوده، به نشریهٔ مدوزا گفته است «احتمال این‌که راه‌آهن رشت-آستارا روی کاغذ بماند بیشتر است تا اجرای این طرح، مگر این‌که دستور آن از سوی شخص پوتین صادر شود».
ایدهٔ ایجاد مسیر ترانزیتی از هند به شمال اروپا از طریق ایران و روسیه به حدود ۳۰ سال پیش بازمی‌گردد و بیست سال پیش روسیه هند و ایران برای ایجاد این مسیر توافقنامه امضا کردند.
با این حال، تنها پس از اعمال تحریم‌های غرب علیه روسیه به دلیل جنگ علیه اوکراین، روسیه است که با جدیت بیشتر این طرح را دنبال می‌کند و از اظهارات ولادیمیر پوتین هم چنین برمی‌آید که او به این طرح علاقه‌مند شده است.
