قابلیت تازه شبکۀ اجتماعی ایکس که امکان مشاهدۀ مکان ایجاد و ورود به حسابهای کاربری این شبکه را فراهم میکند، جنجال تازهای در فضای سیاسی ایران بهپا کرده است.
قابلیت جدید ایکس، شبکهای که از سال ۱۳۸۸ در ایران فیلتر است، نشان میدهد که کاربران هنگام ساختن حساب خود از آیپیای کدام کشور یا منطقه وارد شدهاند و در حال حاضر از کدام کشور و چگونه به حساب خود دسترسی دارند.
از آنجا که کاربران اینترنت در ایران برای دسترسی به شبکههای اجتماعی ناچارند از ویپیان استفاده کنند، کشور واقعی محل اتصال خط آنها در حساب کاربریشان نمایش داده نمیشود.
بهمحض فعال شدن این قابلیت، ایرانیها شروع کردند به زیر و رو کردن حسابهای مختلف؛ از حسابهای مرتبط با مقامهای جمهوری اسلامی گرفته تا حسابهای ناشناسی که دنبالکنندههای زیادی دارند و دربارهٔ مسائل سیاسی اظهارنظر میکنند.
قابلیت تازهٔ ایکس فاش کرده است که شمار زیادی از مقامهای حکومتی، فعالان سیاسی، روزنامهنگاران و چهرههای رسانهای وابسته به جمهوری اسلامی که مدعی بودند با فیلترشکن وارد حسابهای خود میشوند، در واقع از ایران و با استفاده از اینترنت بدون محدودیت فعالیت میکنند که از آن با عنوان «اینترنت طبقاتی» و «سفید» یاد میشود.
استفاده از این نوع امکان در شرایطی است که اکثریت مردم ایران از دسترسی عادی به اینترنت محرومند و ناچارند با پرداخت هزینه و صرف وقت و انرژی زیاد، از طریق فیلترشکن به شبکههای جهانی وصل شوند.
امیر رشیدی، مدیر امنیت اینترنت و حقوق دیجیتال در گروه میان، به رادیو فردا گفت یک راه قابل اتکا برای فهمیدن اینکه آیا کسی به اینترنت بدون محدودیت دسترسی دارد یا نه، این است که صفحهٔ جدید «دربارهٔ این حساب» نشان بدهد او ساکن ایران است و از طریق فروشگاه ایرانی اپلیکیشنها وصل میشود.
دسترسی گزینشی افراد نزدیک به حکومت به «اینترنت طبقاتی» در حالی است که مسعود پزشکیان، رئیسجمهوری اسلامی ایران، یکی از مهمترین وعدههای انتخاباتیاش در سال ۱۴۰۳ را «رفع فیلترینگ» و «گرو گذاشتن گردنش در مقابل وعدههایش» اعلام کرده بود.
فیلترواچ، پروژهای از گروهِ «میان» مستقر در تگزاس، اینترنت لایهلایه را اینگونه توصیف میکند: «مفهومی که دسترسی به اینترنت را از یک حق همگانی به یک امتیاز ویژه برای گروهی برگزیده تبدیل میکند».
ایکس که هنوز هم در ایران با نام قدیمی خود، توئیتر، معرفی میشود، پلتفرمی است که برخلاف سایر شبکههای اجتماعی، بیشتر کاربرد سیاسی را در ایران دارد و فعالانِ حوزههای مختلف و حتی مقامهای رسمی جمهوری اسلامی بیش از سایر شبکهها از آن استفاده میکنند.
تمرکز دستگاههای امنیتی بر شبکههای اجتماعی؟
برخی از حسابهای کاربری شناختهشده که به نام اپوزیسیون فعالیت میکنند و ادعای وابستگی به گروههای مخالف حکومت ایران را داشتهاند، نیز در زمرهٔ حسابهایی هستند که از ایران بهروزرسانی میشوند که مشخص میکند به خط سفید و اینترنت بدون فیلترشکن دسترسی دارند. برخی از این حسابها به کرات مطالبی علیه دین و مقدسات و باورهای رسمی و ایدئولوژیک جمهوری اسلامی منتشر کردهاند.
این اتفاق به این تحلیل دامن زده است که فعالیت این حسابها را به نهادهای امنیتی پیوند میزند و اینکه آنها با «اراده»، «دستور» و «نظارت» دستگاههای امنیتی جمهوری اسلامی وظیفه دارند در عرصهٔ مجازی آشفتگی ایجاد کرده و به مخالفان، بهاصطلاح «ضربه» بزنند.
علی افشاری، تحلیلگر سیاسی، در این زمینه نوشته که «نهادهای قدرت در فضای مجازی توانایی بیشتری در جعل دستکاری اذهان و جنگ شناختی از طریق ادارهٔ اکانتهای ناشناس دارند. فضاها را خلق میکنند تا کاربران واقعی در تشخیص فضای پیرامونیشان و افکار عمومی دچار خطا شوند».
شماری از کاربران با جمعآوری فهرست حسابهایی که قبلاً تحت عنوان اپوزیسون بسیار فعال بودند و ادعا میکردند از خارج از ایران، علیه حکومت مینویسند و یا همواره به فحاشی در این شبکه به ویژه در زیر پستهای دیگر کاربران موجساز مشغول بودند، تلاش کردهاند آنها را به دیگران معرفی کنند.
طبق قانون، برخی کسبوکارها، دانشگاهیان و روزنامهنگاران ایرانی میتوانند به اینترنت بدون محدودیت دسترسی داشته باشند. با این حال، آنها تنها گروه برخوردار از این دسترسی نیستند. بهنظر میرسد حسابهای مختلفی که در حمایت از جمهوری اسلامی پست میگذارند و از سانسور اینترنت دفاع میکنند نیز در ایران به اینترنت نامحدود دسترسی دارند.
از جمله رسانهها و افرادی که بهنظر میرسد به اینترنت بدون محدودیت دسترسی دارند، خبرگزاریهای فارس و تسنیم، هر دو نزدیک به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هستند، و همچنین چند نمایندهٔ تندرو مجلس، از جمله امیرحسین ثابتی، که از محدودسازی دسترسی به اینترنت حمایت میکنند.
امیر رشیدی میگوید: «مردم حالا میتوانند ببینند در حالیکه اکثریت افراد برای دسترسی به اینترنت مشکل دارند، گروهی هستند که از یک رویهٔ تبعیضآمیز سود میبرند».
قابلیت جدید شبکهٔ ایکس همچنین میتواند به افشای حسابهایی کمک کند که به عملیات نفوذ خارجی ایران کمک میکنند؛ برای نمونه، حسابی به نام «جسیکا» که محتوایی با تعامل بالا در حمایت از استقلال اسکاتلند منتشر میکرد.
وقتی مشخص شد که این حساب از داخل ایران اداره میشود، غیرفعال شد. ایران مدتهاست متهم است که برای کارزارهای آنلاین تبلیغ استقلال اسکاتلند و برگزیت پول هزینه میکند.
آقای رشیدی گفت ابزار جدید ایکس بینقص نیست، اما افزود که به شفافیت کمک میکند، بهویژه در میان فارسیزبانها که وقتی پای سیاست به میان میآید، این بحثها بهسرعت داغ میشود.
او افزود: دسترسی به این اطلاعات جدید دربارهٔ حسابهای مختلف «به مردم کمک میکند تشخیص بدهند که آیا کاربران در حال بیان نظر واقعی خود هستند یا در حال ترویج یک دستورکار مشخص» برای منحرف کردن بحثها.
«رانت» خط سفید؛ «آپارتاید تمامعیار» و «نفاق» اینترنت طبقاتی
آنچه بیش از همه بر کاربران توئیتر فارسی گران آمده، افشای استفادهٔ شماری از فعالان سیاسی و خبرنگاران نزدیک به دولت از سیمکارتهای سفید است.
برخی کاربران نوشتهاند اگرچه آنها از قبل میدانستند که شماری از چهرههای نزدیک به جریان اصولگرایی در ایران و حتی خبرنگاران نزدیک به این طیف، از این رانت استفاده میکنند، اما استفادهٔ شماری از اعضای دولت مسعود پزشکیان، خبرنگاران نزدیک به دولت و چهرههای اصلاحطلب با واکنشهای تندی مواجه شده است.
داستان «قلعه حیوانات» جورج ارول و جملهٔ معروف و کنایهآمیز «همه حیوانات با هم برابرند، اما برخی برابرترند» در این کتاب، بارها از سوی کاربران به اشتراک گذاشته شده که اشاره به تبعیض در زمینهٔ دسترسی به اینترنت در ایران است.
«شهروندتر بودن برخی از شهروندان از دیگران»، باعث شده است که یاشار سلطانی، فعال مجازی، بنویسد: «اینترنت سفید مقامات و مخصوصاً تندروهای مخالف اینترنت آزاد را که دیدم، یاد خوکهای قلعه حیوانات افتادم. خودشان از درِ اصلی وارد میشوند، مردم باید از دیوار بالا بروند. آزادی وقتی سهمیهبندی شود، دیگر آزادی نیست؛ تبعیض ساختاری است».
انتقادات تند از دولت پزشکیان، که هم پیش از پیروزی در انتخابات ریاستجمهوری و هم در یک سال گذشته، بارها وعدهٔ دسترسی همگانی به اینترنت را داده بود، از سویههای پررنگ این جنجال تازه در فضای مجازی فارسیزبان است.
مهدی یراحی، خوانندهٔ معترض حکومت و از حامیان اعتراضات «زن زندگی آزادی» که مدتی هم زندانی بود، اینترنت سفید را «جایزهٔ پزشکیان به حامیانش» نامیده و نوشته که «آزادی طبقاتی ویژۀ حکومتیها؛ و نه حتی خاکستریهای خوشباور».
علی شریفی زارچی، استاد پیشین دانشگاه صنعتی شریف، نیز سیمکارت سفید را «آپارتاید تمام عیار» و «نمونهای وقیحانه از تبعیض سیستماتیک» و «مصداقی روشن از دورویی و فریبکاری کسانی» دانسته که «سالها از فیلترینگ دفاع کردهاند».
حسین رونقی، فعال مدنی که زندانی است، هم نوشته: «کسانی که از اینترنت طبقاتی بهره میبرند، با نهادینهسازی تبعیض و سرکوب آزادیهای اساسی، در حال خیانت به کشور و مردم هستند».
افزایش انتقادها از افرادی که از اینرتنت سفید استفاده کردهاند، اگرچه موجب واکنش دولت پزشکیان شده است، اما شماری از نزدیکان به حکومت، بدون اشاره به قابلیت تازهٔ ایکس، منتقدان را به «دروغگویی» متهم کردهاند یا مدعی «باگ» آپدیت تازهٔ این شبکه شدهاند.
علی احمدنیا، رئیس امور اطلاع رسانی دولت که خود او نیز از اینترنت سفید استفاده میکند، با انتشار پستی در شبکهٔ ایکس نوشت: «دولت چهاردهم در مورد خط سفید که از دولتهای گذشته شکل گرفته بود بازنگری جدی خواهد کرد».
با این حال پس از تغییر لوکیشن حساب کاربری وزیر ارتباطات ایران، از ایران به غرب آسیا، برای مخفیکردن استفادۀ او از اینترنت سفید، انتقادها از مجموعۀ دولت را تشدید کرده است.
شدت انتقادها باعث شده است تا شماری از خبرنگاران و برخی کاربران که مدعی بودند در جریان جنگ ۱۲ روزهٔ ایران و اسرائیل، بهطور «خودکار» به اینترنت سفید دسترسی پیدا کردند یا افرادی که میگفتند طی این دوران، برای «دفاع از میهن» به آنها خط سفید داده شد، از مردم عذرخواهی کنند و قول بدهند که دیگر از «رانت» استفاده نکنند.
این در حالی است که علی قلهکی، فعال مجازی، دربارۀ جدیبودن ماجرای اینترنت رانتی در ایران، نوشته است: «بخش از طولانیشدن برداشتن فیلترینگ گسترده این بود که بیش از ۵۰ هزار سیمکارت فعال در کشور، اصطلاحاً سفید-یعنی بدون فیلتر- است که تعداد قابلتوجهی از مصرفکنندگان آن، همین مسئولان ما هستند».
محمدعلی جنتخواه، تحلیلگر سیاسی هم نوشته: «یعنی آیا اگه فیلترینگ رو کلا برمیداشتند، تو جنگ ۱۲ روزه امیدی نداشتند “اکثریت مردم” ازشون دفاع کنند؟ فقط گلخانهای عدهای هستند که در جنگ نرم ازشون دفاع کنند؟»
بهرغم عذرخواهیها و وعدههای سخنگوی دولت، انتقادها علیه پزشکیان و وعدههای او بالا گرفته و بسیاری لغو «سیمکارت سفید» را «مهمترین آزمون عدالت» در دولت او توصیف کردهاند.
ایران در زمینهٔ «آزادی اینترنت» دارای یکی از بدترین رتبهها در جهان است و بر اساس گزارش تیرماه ۱۴۰۳ «انجمن تجارت الکترونیک تهران»، در شاخصهای مرتبط با سرعت و اختلال در پایینترین رتبه در بین ۱۰۰ کشور قرار دارد.
براساس آخرین گزارشها، ۸۴ درصد مردم ایران از فیلترشکن استفاده میکنند و بیش از ۹۰ درصد کاربران اینترنت عضو شبکههای اجتماعی هستند.
در زمان جنگ ۱۲ روزهٔ ایران و اسرائیل در تابستان امسال نیز دولت پزشکیان اختلالهای عمدی در اینترنت بوجود آورد و از روز پنجم جنگ، ۲۷ خرداد، به کلی آن را قطع کرد.
فریدام هاوس، مستقر در واشینگتن دیسی، در گزارش سال ۲۰۲۵ خود دربارهٔ ایران، اعلام کرد که مقامهای جمهوری اسلامی «تلاشهای خود را برای دشوارتر و پرهزینهتر کردن دسترسی به اینترنت جهانی ادامه دادند و بر کاربران فشار آوردند تا خود را به نسخهای بومیشده از اینترنت محدود کنند؛ نسخهای که در آن، مقامها بتوانند مؤثرتر محتوا را کنترل و فعالیتها را رصد کنند».
